همانطور که در مقاله « فناوری چیست؟ از تعریف تا کارکرد (قسمت اول) » اشاره کردیم، بین محصول و فناوری تفاوت‌هایی وجود دارد و فناوری‌های محصول تنها یک نوع از انواع فناوری می‌باشند. به این ترتیب قابل پیش بینی است که تغییرات فناوری و محصول در طول زمان نیز با یکدیگر تفاوت داشته باشند. به عبارت دیگر چرخه عمر فناوری و محصول با یکدیگر متفاوت هستند. در این مقاله قصد داریم تا به فناوری به عنوان یک متغیر در واحد زمان نگاه کنیم و عواملی که باعث ایجاد انواع تغییرات آن می‌شوند را مورد بررسی قرار دهیم.
تغییرات محصول در طول زمان (چرخه عمر محصول)
چرخه عمر محصول دارای 4 مرحله اصلی است.
- مرحله معرفی محصول (Introduction) اولین مرحله این چرخه می‌باشد. در مرحله معرفی، مدیران بازاریابی محصول باید محصول جدید خود را معرفی کنند. درحالی‌که این محصول نسبتاً ناشناخته است و تولید آن اندک است و قیمت آن اغلب بالاتر است زیرا توزیع محدود است و تبلیغات شخصی است. همچنین در مرحله معرفی محصول، آماری وجود دارد که نشان می‌دهد متأسفانه 95٪ از محصولات جدید شکست می‌خورند.
- مرحله دوم، مرحله رشد محصول می‌باشد. در این مرحله محبوبیت محصول در حال افزایش است و با افزایش سهم بازار زمان مناسبی جهت بازاریابی، برند‌سازی، بازار‌سازی و … می‌باشد.
- مرحله سوم را مرحله بلوغ محصول می‌نامند. در این مرحله از چرخه عمر محصول، محصول با گزینه‌های ارزان‌قیمت رقابت می‌کند. توزیع زیاد می‌شود (همه‌جا در دسترس است) و تبلیغات بر تفاوت محصولات رقبا متمرکز است.
- مرحله چهارم، مرحله افول محصول می‌باشد. در این مرحله از چرخه حیات محصول، محصول با رسیدن به پایان عمر خود با رقبای کم‌تری روبرو می‌شود. ممکن است قیمت افزایش یابد و توزیع انتخابی شود زیرا برخی از توزیع‌کنندگان محصول را رها کرده‌اند. در این مرحله، هدف تبلیغات یادآوری وجود آن به مشتریان است.
چهار مرحله اصلی چرخه عمر محصول
چرخه عمر فناوری
در ابتدا باید بدانیم که فناوری در طول زمان دچار دو تغییر می‌شود: تغییرات پیوسته و تغییرات ناپیوسته.
بر خلاف چرخه عمر محصول، چرخه عمر فناوری که دارای سه مرحله می‌باشد، نشانگر تغییرات پیوسته فناوری می‌باشد و به شکل S رسم می‌شود. اگر بخواهیم نمودار چرخه عمر فناوری را روی مختصات دکارتی رسم نماییم، محور Y عملکرد و بهره‌وری فناوری است و محور X نمایانگر حجم سرمایه‌گذاری و یا تلاش‌های فنی و مهندسی در راستای تحقیق و توسعه فناوری می‌باشد. چرخه عمر فناوری از جمله مدل‌های کاربردی است که کارکرد اصلی آن در پیش‌بینی آینده و برنامه‌ریزی برای فناوری و نوآوری می‌باشد. در تغییر پیوسته فناوری، سرمایه‌گذاری‌هایی که از سوی محققین، مراکز توسعه فناوری، واحدهای تحقیق و توسعه، دانشگاه‌ها و … صورت می‌گیرد و همچنین تلاش‌های فنی و مهندسی باعث رشد تدریجی و پیوسته عملکرد فناوری می‌شوند. همچنین همواره باید به خاطر داشت که چرخه عمر فناوری‌های مختلف با وجود اینکه کلیتی یکسان دارند، اما به دلیل تفاوت‌های ذاتی و عملکردی که با یکدیگر دارند اغلب از نظر هندسی با یکدیگر متفاوت هستند.
چرخه عمر فناوری
همانطور که در نمودار بالا مشخص است، یکی از عمده‌ترین ویژگی‌های یک فناوری این است که دوره یا مرحله افول ندارد، به عبارت دیگر عملکرد یک فناوری هیچ‌گاه از بین نمی‌رود؛ بلکه در یک نقطه به دلیل وجود محدودیت‌های فیزیکی و ضعف دانش فنی و یا در صورت کفایت دانش فنی، به دلیل کاهش منابع سرمایه‌گذاری، کاهش صرفه و عدم توجیه اقتصادی توسعه فناوری و … توسعه آن متوقف شده و به مرور با سایر فناوری‌ها جایگزین می‌شود (تغییرات ناپیوسته فناوری که به آن می‌پردازیم).
مراحل چرخه عمر فناوری
- مرحله اول زندگی یک فناوری را مرحله جنینی یا معرفی می‌نامند. در مرحله معرفی که به آن مرحله توسعه فناوری نیز گفته می‌شود، توسعه در مراکز تحقیقاتی و به دور از بازار صورت می‌گیرد؛ همچنین لازم به ذکر است که در این مرحله توسعه فناوری همراه با سرمایه‌گذاری‌های خطر‌پذیر همراه است. با این حال و با وجود این سرمایه‌گذاری‌‌ها، سرعت رشد و توسعه فناوری در این مرحله بسیار کند خواهد بود. همچنین به دلیل دور بودن فناوری از بازار، درآمد‌زایی حاصل از فروش فناوری صورت نخواهد گرفت (در اینجا منظور از فروش لزوما به معنی فروش مستقیم فناوری نیست. به عبارت دقیق تر در این مرحله فناوری حتی در محصولاتی که در بازار به فروش می‌رسند نیز به کار گرفته نمی‌شود). در این مرحله تمام همت توسعه‌دهندگان کاهش زمان رسیدن به بازار (Time to Market) فناوری می‌باشد تا فناوری را از یک مرگ زودهنگام نجات دهند.
- مرحله دوم مرحله خیزش (Take-off Point) نام دارد. با رسیدن و عبور از این مرحله، با فرض عدم شکست فناوری در مرحله اول، شتاب رشد توسعه و عملکرد فناوری بسیار زیاد می‌شود. به این ترتیب فناوری در قالب محصولات مختلف در بازار به فروش می‌رسد و بازار از وجود آن با خبر خواهد شد. نکته بسیار مهم در این مرحله که تأثیر مستقیمی بر حجم و اندازه بازار و همچنین نفوذ در بازار یک فناوری خواهد داشت، نوآوری‌های به کار رفته در آن فناوری یا به عبارت درست‌تر نوآوری‌های فناورانه می‌باشند.
- مرحله سوم را تحت عنوان مرحله بلوغ می‌شناسیم. فناوری که در ادامه مسیر خود در مرحله رشد به طرح غالب صنعت ( Dominant Design) تبدیل می‌شود در نهایت در نقطه‌ای تحت عنوان نقطه عطف شیب (Focal Point) رشد خود را از دست می‌دهد؛ یعنی علی رغم اینکه رشد با صرف انرژی، زمان و هزینه صورت می‌گیرد، اما به مرور این رشد غیر بهره‌ور‌تر شده و سرعت خود را از دست می‌دهد. این اتفاق نوید ورود فناوری به مرحله سوم چرخه عمر خود یعنی مرحله بلوغ را می‌دهد. در این مرحله فناوری به بالاترین حد عملکردی خود می‌رسد و همانطور که گفته شد پس از مماس شدن به خط محدودیت فیزیکی خود (به دلایل ذکر شده) توسعه‌دهندگان از تلاش برای توسعه آن دست می‌کشند.
با توجه به توضیحات فوق، به نظر می‌رسد که چرخه عمر فناوری از جایگزینی فناوری‌ها با یکدیگر صحبتی به میان نمی‌آورد و با توجه به کاکرد چرخه عمر S شکل فناوری، این سوال مطرح می‌شود که پس چگونه و چه زمانی یک فناوری جدید همچون دوربین‌های دیجیتال، خودرو برقی و … جای فناوری‌های قدیمی‌تر مثل دوربین‌های آنالوگ و خودروهای بنزینی در بازار تصاحب می‌کنند؟
در این بخش نیاز به معرفی تغییرات ناپیوسته فناوری داریم. همانطور که اشاره شد، محدودیت‌های فنی یا اقتصادی باعث توقف توسعه یک فناوری می‌شوند اما نکته قابل توجه این است که توسعه‌دهندگان فناوری، مراکز تحقیقاتی و صنایع مختلف در این زمان غیر فعال نخواند بود و به دنبال معرفی فناوری با بهره‌وری بالاتر خواهند رفت. به این ترتیب در چنین شرایطی، فناوری جدید که بر پایه اصول و قواعد نوآورانه‌تری توسعه پیدا کرده است از نقطه خیزش خود عبور کرده و به طرح غالب صنعت تبدیل خواهد شد و رشد و توسعه خود را در منحنی S مختص به خود ادامه می‌دهد. زمانی که محور X نمودارهای فناوری‌های مختلف را با یکدیگر منطبق کنیم شکلی مطابق شکل زیر نقش می‌بندد که در آن منحنی‌های فناوری‌های مختلف از یکدیگر مستقل خواهند بود و به این پدیده گسستگی فناوری (Technology Discontinuity) می‌گویند.
نکته حائز اهمیت در اینجا که بسیاری از مواقع به آن به درستی پرداخته نمی‌شود، آن است که در لحظه تنها یک فناوری جدید در حال توسعه نمی‌باشد. فناوری‌های جدید مختلف علاوه بر اینکه باید بتوانند با فناوری بالغ فعلی (Current Technology) رقابت کنند، باید به رقابت با یکدیگر برای تبدیل شدن به طرح غالب بعدی نیز بپردازند. فناوری که بتواند فناوری‌های رقیب و فناوری فعلی را شکست دهد را فناوری مخرب (Disruptive Technology) می‌نامند و در اینجا گفته می‌شود که یک تغییر فناورانه بنیادی (Radical Technology Change) و یا رشد ناپیوسته فناوری (Breakthrough) رخ داده است.
در نهایت نیز این نکته لازم به ذکر است که اگرچه در ابتدا عملکرد فناوری‌های نوظهور از عملکرد فناوری‌های موجود کم‌تر است، آنچه سرمایه‌گذاری در آن‌ها را توجیه می‌کند، مفهوم مهمی تحت عنوان نوآوری است که باعث می‌شود به آینده این فناوری‌ها امیدوار بمانیم.
